Zapadni Balkan i gradualna integracija: Slučaj Jedinstvenog platnog područja evra (SEPA)
foto: European Payments Council
Jedinstveno platno područje evra (Single Euro Payment Area, SEPA) je oblik finansijske (platne) integracije koji je osnovan sa ciljem da olakša bankarske transakcije u evrima kako među državama evrozone, tako i među drugim državama članicama Evropske unije i ostalim državama koje učestvuju u ovom programu. Članice SEPA prostora su sve države članice EU, članice EFTA (Island, Švajcarska, Lihtenštajn i Norveška), Velika Britanija, kao i nekoliko mikrodržava na evropskom kontinentu. Novi planom rasta za Zapadni Balkan predviđena je integracija regiona Zapadnog Balkana u ovu područje do 2027. godine. Krajem prošle godine ovom platnom prostoru priključile Crna Gora i Albanija, dok su ostale države i dalje u procesu pristupanja.
Kako je nastala SEPA?
SEPA je bila logična posledica monetarne integracije u okviru Evropske unije. Iako je većina država članica uvela evro kao zvaničnu valutu već 2002. godine, bankarske transakcije između tih država su se tarifirale kao inostrane što je opterećivalo, kako fizička i pravna lica, dodatnim administrativnim finansijskim troškovima, ukoliko se odluče da sarađuju sa inostranstvom. Najpre je Evropska unija 2001. godine donela regulativu koja nalaže jednak tretman domaćim i inostranih uplata u evrima unutar Unije, da bi bankarski sektor formirao Evropski platni savet koji će u narednim godinama kreirati mapu puta za kreiranje jedinstvenog platnom područja evra (SEPA). Najpre su kreditni transferi uključeni u SEPA 2008. godine, da bi sledeće godine i direktni debitni transferi postali deo ovog sistema. SEPA je postala u potpunosti operativna 2014. godine kada su napušteni nacionalni sistemi plaćanja, a 2017. godine opsegu SEPA dodati su i instant kreditni transferi.
Koji je značaj SEPA?
Iako je većina nas danas svesno da je za bankarske transakcije za inostranstvom dovoljno nekoliko klikova, to nekada nije bio slučaj. Odlazak u banku, otvaranje više deviznih račun za različite zemlje, brojna dokumentacija, visoke bankarske provizije, samo su neke od otežavajućih okolnosti. Integracija platnih sistema u Evropi u SEPA područje omogućava građanima i kompanijama da se u trenutku ili kroz jedan dan izvrši devizna transakcija, da bankarske provizije za ove transakcije budu iste kao i za unutrašnje transfere. SEPA smanjuje administrativne troškove, prevashodno za biznise, jer nudi set standardizovanih pravila u celom području, te kompanije ne moraju da budu upoznati sa pojedinačnim zakonima zemalja u oblasti inostranih plaćanja, a istovremeno omogućava da se sa jedinstvenog deviznog (evro) računa izvršavaju uplate u inostranstvu u svim zemljama SEPA. Na makroekonomskom nivou, SEPA područje podstiče tržišnu integraciju omogućavajući brzu i laku trgovinu, ohrabruje konkurenciju u bankarskom sektoru i podržava digitalizaciju u oblasti finansija.
Zapadni Balkan i SEPA
Kao što je već rečeno, članstvo u SEPA području nije ograničeno na države članice Evropske unije, već i za ostale zainteresovane države. Integracija država Zapadnog Balkana u SEPA sistem je ohrabrena i predviđena najnovijim dokumentom Evropske unije usmerenom ka ovom regionu – Novim planom rasta za Zapadni Balkan. Naime, ovaj Plan predviđa gradualnu integraciju država regiona u različite politike i programe Evropske unije sa naglaskom na ekonomsku integraciju, a jedan od ciljeva Plana jeste upravo integracija Zapadnog Balkana u SEPA područje. Za sada, Albanija i Crna Gora su ispunili kriterijume i zvanično im je odobreno članstvo u SEPA krajem 2024. godine. Ipak nakon dobijanja formalnog članstva, neophodno je izvršiti tehničke pripreme za priključenje pojedinačnih banaka u ovaj sistem.
Ostale države na Zapadnom Balkanu su u dobroj meri pripremljene za članstvo u SEPA, a Narodna banka Srbije je u junu 2024. godine izradila nacrt aplikacije za članstvo u SEPA i priložila je nacionalne propise koji su harmonizovani u skladu sa standardima ovog platnom područja, te čeka na odluku Evropskog platnog saveta o prijemu u članstvo. Slična je situacija i sa Severnom Makedonijom, dok pravni propisi u Bosni i Hercegovini nisu još uvek usklađeni, a centralna banka Kosova je prema medijskim izvorima podnela “predaplikaciju” u decembru 2024. godine.
Prema određenim projekcijama Svetske banke, članstvo država Zapadnog Balkana u SEPA području bi moglo uštedeti oko pola milijarde evra godišnje u slučaju smanjenja troškova deviznih doznaka za 3%.
Radna grupa za pristupanje SEPA
U januaru 2025. godine osnovana je Radna grupa za pristupanje SEPA na inicijativu Generalnog direktora za proširenje (DG NEAR) Evropske unije koju čine guverneri nacionalnih centralnih banaka Zapadnog Balkana i Moldavije, kao i predstavnici institucija Evropske unije i Svetske banke. Grupa treba da služi kao platforma za razmenu iskustava, identifikaciju izazova u proces usklađivanja sa SEPA standardima i razvijanje praktičnih rešenja za njihovo prevazilaženje.
U narednim mesecima očekuje se operativno funkcionisanje SEPA na bankarskom tržištu Crne Gore i Albanije, kao i odluke Evropskog platnog saveta o ispunjenosti SEPA kriterijuma prijemu preostalih zemalja u jedinstveno platno područje evra.
Autor: Boris Kaličanin
