foto: Mauro Bottaro / ECAV

Koncept intermarium

Još u vrijeme evropskog koncerta u prvoj polovini 19. vijeka pojavile su se ideje o uspostavljanju poljske države. Naime, Adam Čartoriski, porijeklom Poljak i jedno vrijeme ministar spoljnih poslova ruske imperije, bezuspjšeno je nastojao poljskoj državi obezbijediti ulogu u tadašnjoj ravnoteži snaga u Evropi. Ipak, na osnovu njegovih ideja, Poljskoj je cio vijek kasnije Versajskim sporazumom vraćena državnost stvaranjem tzv. sanitarnog kordona koji je razdvajao Sovjetski Savez i zapadnu Evropu. Dvije dominantne ideje preovladavale su prilikom uspostavljanja Druge poljske republike. Jedna je bila zasnovana na nacionalnoj državi Poljaka, dok je druga bila zamisao poljskog državnika i vizionara Jozefa Pilsudskog koji je težio stvaranju multinacionalne države u njemačko-ruskom "sendviču" na čelu sa Poljacima koja bi na istoku predstavljala protivtežu uticaju novouspostavljenog Sovjetskog Saveza. Iako je ideja srednjeg rješenja u vidu nacionalne države na čijem čelu se našao Pilsudski prevagnula, u tom periodu postavljeni su temelji dva geopolitička koncepta:

Prometejizam – koncept antisovjetske koalicije od Baltika do Kavkaza zasnovan na ideji da svako slabljenje Rusije, kao glavne bezbjednosne pretnje, automatski jača geopolitički položaj Poljske. Koncept je nazvan po grčkom mitološkom liku Prometeju, simbolično borcu protiv despotije.

Međumorje ili Intermarium – formiranje multinacionalne unije zemalja između Baltičkog i Crnog mora predvođene Poljskom koja će omogućiti stabilnost između dvije arhi-neprijateljske zemlje u vidu Njemačke i SSSR-a u to vrijeme.

Obje ideje ostale su neostvarene te se pamte više kao istorijski koncepti nego kao realna politička praksa. Druga republika potrajala je svega dvije decenije, a do danas najveći planetarni sukob započet je upravo njemačkom invazijom na Poljsku koja je na osnovu Ribentrop-Molotovog sporazuma još jednom bila rasparčana i podijeljena na njemačke i ruske dijelove. Područje Poljske, čije su granice proširene sve do Odre i Nise na zapadu, potpalo je na konferenciji u Teheranu pod sovjetsku sferu interesa, a upravo će poratni bezbjednosni okvir nastao u poljskoj prestonici nositi njeno ime u vidu Varšavskog pakta sve do kraha komunizma, odnosno poljskog izlaska iz sovjetske sfere uticaja 1989. godine.

Poljska danas

Poljska je danas brzo rastuća ekonomija, država članica NATO-a od 1999, Evropske unije od 2004. i dio Šengen zone od 2007. godine. Kroz prvu deceniju tekućeg vijeka, Poljska, predvođena proevropskim snagama, doživjela je ekonomsku ekspanziju u vidu velikih evropskih ulaganja te je bila jedina članica EU koja nije zapala u recesiju tokom globalne finansijske krize.

Tradicionalna prijetnja sa zapada u vidu Njemačke nestala je članstvom obje države u istim političkim i bezbjednosnim okvirima. Već 1991. godine formirana je trilateralna saradnja Francuske, Nemačke i Poljske nazvana Vajmarski trougao. U ljeto 2015. godine konzervativna i evroskeptična stranka Pravo i pravda (PiS) preuzela je vlast osvojivši kako predsedničke tako i parlamentarne izbore. Na agendi PiS-a pristup evropskim integracijama je antifederalistički zasnovan na nacionalnom suverenizmu država članica, dok je retorika uključival povremene antinemačke tonove prevashodno na osnovu protivljenja nemačkoj ekonomskoj i političkoj dominaciji u Evropi. Vrhunac sukoba na osi federalizam-suverenizam, odnosno Brisel-Berlin nasuprot Varšave, viđen je tokom migrantske krize kada su se Poljska, kao i Mađarska i Češka, usprotivile prijemu migranata smatrajući ih opasnim faktorom po nacionalnu bezbjednost.

Poljski odnosi sa Rusijom izrazito su nestabilni još od izlaska iz ruske sfere interesa. U odnosima dvije države dominiraju obostrane optužbe za istorijski revizionizam – sa poljske strane u vezi Katinskog masakra u Drugom svjetskom ratu, kao i avionske nesreće 2010. godine iznad ruskog grada Smolenska 2010. u kojoj je život izgubio Leh Kačinski, poljski predsjednik i brata blizanac lidera PiS-a Jaroslava Kačinskog. Ova avionska nesreća i dalje je čest predmet rasprava u Poljskoj, a istraživanje iz 2016. godine otkrilo je da je stav o nesreći kod Smolenska najsnažniji indikator podrške Jaroslavu Kačinskom.

Ruska invazija na Ukrajinu 2022. dodatno je pogoršala odnose dvije zemlje. Poljska je postala ključna logistička baza za isporuku oružja i pomoći Ukrajini, primila je milione izbjeglica i preuzela vodeću ulogu u regionalnoj odbrambenoj koordinaciji u okviru NATO-a. U tom kontekstu, prometejistička tradicija poljske spoljne politike dobila je novi zamah kroz bezrezervnu podršku prvenstveno Ukrajini i bjeloruskoj opoziciji. Početak sukoba između Rusije i Ukrajine došao je u u vrijeme kada je 2022. godine Poljska završila izgradnju Baltic Pipe gasovoda i tako prestala biti zavisna od ruskog gasa. Takođe, LNG terminali u Svinojušću i planirani terminali u Hrvatskoj obezbjeđuju diverzifikaciju snabdjevanja gasom i dalju energetsku nezavisnost.

Smještena između dvije vatre, Poljska se odlučila za treću. Naime, primarni spoljnopolitički partner Treće republike su Sjedinjene Države. Poljska je dio NATO saveza koji ne samo što joj, uz članstvo u EU, štiti zapadnu granicu nego predstavlja i bezbjednosni bedem prema istoku. Američko vojno prisustvo u Poljskoj strateško je polazište obje države – za zemlju domaćina kao bezbjednosni kišobran, dok je za Amerikance od ogromnog značaja vojno prisustvo na svega 600 km od Moskve. Shodno tome, ne čudi da Poljaci prioritet daju evroatlantskim u odnosu na evropske integracije, a potonje u periodima vladavine PiS-a uslovljavaju statusom quo na održavanju suverenističkog principa Unije.

Simboličan primjer značaja Poljske za SAD predstavlja i činjenica da niti jedan američki predsjednik od pada Berlinskog zida nije propustio priliku da posjeti Poljsku barem jednom za vrijeme svog mandata, a značaj Poljske dodatno je porastao nakon Bregzita kada je Varšava preuzela ulogu ključnog američkog partnera unutar EU. Dodatno, istraživanja javnog mnjenjga pokazuju da poljski narod na globalnom planu ima najpozitivnije viđenje SAD-a.

Ipak, dolazak na vlast proevropskog bloka predvođenog Donaldom Tuskom krajem 2023. označio je djelimičanczaokret u poljskoj spoljnoj politici. Novi kurs podrazumijeva zbližavanje s Briselom i Berlinom, naglašavanje uloge EU kao političkog saveznika i djelimično redefinisanje odnosa sa SAD u skladu sa širim evropskim interesima. U tom pogledu, Poljska je postala jedna od prvih zagovornika povećanja odbrambenih izdvajanja do nivoa od 5% BDP-a, a sve kako bi se u narednim godinama podigla ova ljestvica i poveća nivo bezbjednosti država članica saveza.

Revitalizacija intermariuma

Da su vizije Pilsudskog bile umnogome ispred svog vremena potvrđuju poljske aktuelne spoljnopolitičke inicijative. Obnova koncepta prometejizma očigledna je kroz podršku svim sukobljenim stranama sa Rusijom u prethodne dve decenije – od Ukrajine, preko bjeloruske krize, rata u Čečeniji, pa do oružanih sukoba u Gruziji. Međutim, koncept Intermariuma je taj koji se iskristalisao na evropskoj sceni tokom poslednjih godina.

Neupitno je da Poljska, uprkos impresivnoj veličini i broju stanovnika za evropske uslove, nije dovoljno velika i moćna kako bi samostalno bila značajan evropski i globalni igrač, pa je još 1991. formirana Višegradska grupa koju sačinjavaju četiri srednjoevropske države: Poljska, Češka, Slovačka i Mađarska. Sve četiri države danas predstavljaju ekonomije visokih prihoda. Posmatrane kao jedna država, četvrta su ekonomska sila Evropske unije i peta na kontinentu. Sarađuju u različitim oblastima, uključujući i vojnu komponentu kroz zajedničku borbenu grupu.

Međutim, politički raskoli, posebno oko rata u Ukrajini i odnosa prema Rusiji, značajno su narušili jedinstvo Višegradske grupe. Promjene vlasti u Poljskoj i Slovačkoj dodatno su otežale koordinaciju, pa Poljska sve više traži alternativne okvire za spoljnopolitičku projekciju.

Tako je koncept Međumorja konkretizovan kroz Inicijativu tri mora koju je Poljska 2016. godine pokrenula sa Hrvatskom. Današnji koncept je još ambiciozniji od inicijalnog koncept Pilsudskog te obuhvata prostor između Baltičkog, Crnog i Jadranskog mora. Već drugom samitu prisustvovao je predsjednik SAD-a Donald Tramp čime je simbolično potvrđen značaj ove inicijative za američke geostrateške interese. Ključne oblasti djelovanja su infrastrukturni i energetski projekti poput vertikalnih saobraćajnih koridora (Klajpeda-Solun, Varšava-Bolonja, Prag-Helsinki), izgradnje železnice Via Baltica i morskih LNG terminala koji za cilj imaju jačanje regionalne povezanosti i smanjenje energetske zavisnosti od Rusije.

Poljska sutra

Za razliku od nestabilne istorije u kojoj je Poljska predstavljala objekat sila u svim velikim evropskim sukobima od Napoleona naovamo, danas ova država prolazi kroz najstabilniji period u svojoj modernoj istoriji. Treća republika zagazila je u četvrtu deceniju postojanja čime bi mogla postati najdugovječnija poljska državna forma od raspada unije sa Litvanijom krajem 18. vijeka. Pored toga, Poljska je jedna od najbrže rastućih evropskih ekonomija te će mir i uživanje u dugo iščekivanoj stabilnosti predstavljati prioritete njene spoljne politike u godinama pred nama.

Ekonomski razvoj nesporno uvećava i političku moć, pa tako poljski državni vrh sve češće izražava ambiciju da država postane članica G20 dok se intenziviraju aktivnosti u okviru Višegradske grupe i Inicijative tri mora. Poljska će svakako težiti uspostavljanju sopstvene zone interesa i izgradnji uloge predvodnice istočnih zemalja EU kroz koje bi SAD, u zavisnosti od prilika na poljskoj političkoj sceni, mogle nastaviti da projektuju svoj uticaj na evropskom kontinentu.

Ipak, još uvijek ograničene strateške mogućnosti, opadanje moći Višegradske četvorke usljed internih raskola, ubrzano starenje stanovništva, kao i ojačana geopolitička pozicija Rusije ostaju izazovi koji nastavljaju da oblikuju poljsku spoljnopolitičku realnost.

 Autor: Marko Lončar