foto: jplenio1 / Freepik

Nuklearno oružje je upotrebljeno kako bi se okončao Drugi svetski rat. Njegova snaga, razorni potencijal i posledice izazivali su strah, ali ono je ujedno percipirano i kao simbol moći. Nakon Sjedinjenih Američkih Država, druga zemlja koja uspešno sprovodi prvi nuklearni test bio je tadašnji Sovjetski Savez. Usledile su Velika Britanija, Francuska i Kina. Nakon usvajanja Ugovora o neširenju nuklearnog oružja tokom 1968. godine, vrata „Nuklearnog kluba“ su zatvorena. Države koje su do tada razvile nuklearno oružje dobile su status nuklearnih sila, a svim ostalim zemljama je ostavljena mogućnost upotrebe atomske energije u miroljubive svrhe.

S druge strane, bilo je zemalja koje ovaj Ugovor nikada nisu prihvatile, kao i onih koje su u nekom trenutku obustavile njegovu primenu. U tu grupu zemalja spadaju Indija, Pakistan, Severna Koreja, Izrael i Iran. Dok su prve tri države razvile svoj nuklearni potencijal, Izrael niti priznaje niti negira da u svom posedu ima nuklearno oružje. Sa druge strane, situacija sa Iranom je komplikovana jer postoje zabrinutosti na međunarodnom nivou da Iran ne koristi atomsku energiju u miroljubive svrhe već u tajnosti razvija nuklearni program. Tokom Hladnog rata usvojeni su različiti međunarodni instrumenti čiji je predmet regulisanja bio nuklearno oružje, te su uspostavljene zone bez nuklearnog oružja. Tako se u tom periodu, iz senke nuklearnog nadmetanja i pokušaja sprečavanja nuklearne proliferacije, uporedo razvija ideja o nuklearnoj energiji kao instrumentu razvoja, saradnje i mira.

Ideja američkog predsednika Dvajta Ajzenhauera poznata kao „Atomi za mir“ iz pedesetih godina, koja je podrazumevala preusmeravanje upotrebe nuklearne energije sa vojnih na mirnodopske svrhe, kasnije je rezultovala osnivanjem Međunarodne agencije za atomsku energiju. Iste, 1957. godine, na nivou Evrope osnovana je Evropska zajednica za atomsku energiju koja je bila zamišljena kao temelj zajedničke evropske politike u  ovoj oblasti. Naftna kriza iz sedamdesetih godina rezultovala širenjem civilne upotrebe nuklearne energije u Evropi, te Francuska sprovodi program masovne izgradnje nuklearnih elektrana, dok Zapadna Nemačka razvija svoje reaktore.

Ipak, Černobiljska katastrofa koja se dogodila u Ukrajini tokom 1986. godine, drastično menja percepciju javnosti o nuklearnoj energiji. U zapadnoj Evropi, ovaj događaj je izazvao talas antinuklearnih pokreta i masovne proteste, posebno u Nemačkoj, Austriji i Italiji. Posle 1986. godine, ekološki pokreti dobijaju novu snagu i političku težinu, a u Zapadnoj Nemačkoj jača Stranka Zelenih, koja kasnije postaje ključni deo vlasti i inicira Energiewende, politiku čiji je jedan od ciljeva bio postepeno gašenje nuklearki. Incident u Fukušimi iz 2011. godine, ponovo izaziva nepoverenje prema nuklearnoj energiji, a u mnogim zemljama ekološke organizacije i zelene stranke dobijaju novi zamah, dok mediji pokreću talas debate o rizicima nuklearnih elektrana, skladištenju otpada i prirodnim katastrofama.

Na nivou Evropske unije danas, nuklearna energija predstavlja jedno od najspornijih, ali i najvažnijih pitanja energetske i klimatske politike. Sa jedne strane, ona se posmatra kao ključni element u postizanju dekarbonizacije, energetske nezavisnosti i tehnološke suverenosti Evropske unije, dok se sa druge strane suočava sa dubokim društvenim nepoverenjem i političkim otporom. Rezultat toga predstavlja linija podele između država članica Evropske unije na zemlje nuklearnog bloka predvođene Francuskom, i zemlje antinuklearnog bloka koji predvodi Nemačka. Prva grupa u nuklearnoj energiji vidi stabilan i niskougljenični izvor električne energije, a države druge grupe zagovaraju potpuno oslanjanje na obnovljive izvore energije i ubrzanje zelene tranzicije. Dok je u Nemačkoj tokom 2023. godine poslednja nuklearna elektrana prestala sa radom, Francuska je u poslednjoj deceniji intenzivirala svoje inicijative za promociju nuklearne energije, predlažući razvoj malih modularnih reaktora, kao i uključivanje nuklearne energije u evropske strategije za postizanje klimatske neutralnosti. Ujedno, Francuska se zalaže i za jačanje saradnje unutar Nuclear Alliance, neformalne koalicije država članica Evropske unije koje podržavaju razvoj i jačanje civilne upotrebe nuklearne energije. Danas ova koalicija ima sve veći uticaj u evropskim institucijama, a posebno u kontekstu energetske krize izazvane ruskom agresijom na Ukrajinu, kao i potrebe za stabilnim izvorima električne energije.

Uprkos dugogodišnjim neslaganjima, tokom 2025. godine Berlin i Pariz postižu delimični kompromis – Nemačka pristaje da se nuklearna energija u okviru evropskih politika tretira kao izvor sa niskim emisijama ugljenika (low-carbon), dok je Francuska pristala da se nuklearna energija ne nameće kao obaveza na nivou cele Evropske unije. U praksi, to znači da svaka država članica može sama da odluči hoće li koristiti nuklearnu energiju ili će se oslanjati isključivo na obnovljive izvore. Ovakav dogovor ima poseban značaj za zemlje Zapadnog Balkana, a posebno Srbiju, koja je 2024. godine ukinula moratorijum na izgradnju nuklearnih elektrana.

Na kraju, može se reći da se savremena evropska nuklearna politika danas razvija u dva paralelna pravca. Prvi obuhvata civilnu upotrebu nuklearne energije, dok se drugi odnosi na stratešku i bezbednosnu dimenziju, koja se povezuje sa Francuskom i sve češćim izjavama o „evropskom nuklearnom kišobranu“ – ideji da bi francuski nuklearni arsenal mogao da obezbedi širu zaštitu evropskih država. Francuska je jedina članica Evropske unije koja poseduje nuklearno oružje, te time ona ima poseban status i odgovornost, ne samo kao energetska, već i kao nuklearna sila. Upravo u tom spoju civilnog i vojnog, tehnološkog i političkog, ogleda se složenost evropskog nuklearnog pejzaža – pitanje koje prevazilazi granice energetike i dotiče samu srž evropske bezbednosti, suvereniteta i budućeg mesta Evrope u globalnom poretku.

Autorka: Sanela Veljković