foto: pixabay

Napadi na Srbe u Splitu, Zagrebu i Rijeci u novembru nisu izolovani incidenti već simptom dublje političke krize u Hrvatskoj, posebno unutar desnog političkog spektra, čije se ideološke frakcije međusobno nadmeću u tvrdolinijaštvu, često instrumentalizujući manjinska pitanja – pre svega Srbe – kao simboličku metu za mobilizaciju biračkog tela.

U takvom ambijentu Srbi u Hrvatskoj ponovo postaju kolateral dubokih političkih podela, dok se poruke ekstremizma prelivaju i na međudržavne odnose u regionu, ali i na proces evropske integracije Srbije. U pozadini ove dinamike nalazi se i važan, često zanemaren činilac – Srpska pravoslavna crkva (SPC), čiji je uticaj na lokalne zajednice i političke procese sve vidljiviji, a evropske institucije je sve pažljivije posmatraju.

Srpska manjina kao instrument političkog dokazivanja

Hrvatska politička scena ušla je u novu fazu posle izbora 2024/2025, kada je deo krajnje desnice obezbedio presudnu podršku vladi. Time su se ideološke teme, identitetska pitanja i istorijski revizionizam vratili u centar političkog narativa. S druge strane, hrvatska desnica prolazi kroz duboku internu borbu. Tradicionalne stranke pokušavaju da očuvaju politički legitimitet, dok ekstremniji akteri – veteranske organizacije, nacionalističke platforme i novonastale desničarske grupe – podižu ulog u javnom prostoru.

Iako Hrvatska ima jedan od formalno veoma detaljnih zakona o manjinama, sprovođenje tog zakona u praksi stalno oscilira. Lokalne vlasti često odbijaju primenu zakona, a simbolika ustaškog pozdrava, osporavanje antifašističkih tradicija i protivljenje pravu manjina stvorili su atmosferu u kojoj se nasilje protiv Srba ne doživljava kao društvena devijacija, već kao „preliveni višak nacionalnog naboja“. Tako na kulturnim događajima pripadnici srpske manjine moraju da obustavljaju kulturne programe i sećanja na ratne žrtve zbog pretnji, brinu da li da pišu na ćirilici, a politički predstavnici Srba gotovo su u potpunosti izopšteni iz izvršne vlasti. Formalna manjinska prava ostaju na snazi, ali se u praksi gube i prostor i vidljivost – što je obrazac koji EU veoma dobro poznaje iz drugih kriznih zona unutar Unije.

U tom procesu, položaj Srba u Hrvatskoj postao je i poluga pritiska, a svako zaoštravanje odnosa u regionu – izbori u Srbiji, promene u BiH, jačanje ultradesničarskih partija u Evropi – trenutno i snažno reflektuje se i na situaciju u Hrvatskoj. Desnica, koja se nalazi u permanentnom stanju borbe za prevlast, svaku priliku koristi da napadne manjinska prava, kako bi pokazala političku snagu i „zaštitu” hrvatskog identiteta. Stoga manjinska prava postaju instrument političkog dokazivanja: svaka javna politika koja uključuje Srbe – bilo iz oblasti kulture, memorijalnih praksi ili obrazovanja – tumači se kao „popuštanje”, odnosno politička slabost. Tako se stvara narativ u kojem je srpska manjina ne samo „drugačija” već i politički „problematična” za hrvatsko društvo – neretko označena kao produžena ruka zvaničnog Beograda ili SPC koja ima duboko ukorenjeno prisustvo među Srbima u Hrvatskoj.

SPC, Srbija i hrvatska desnica u retrovizoru EU: trojni odnos koji oblikuje region

Dakle, SPC se ne vidi samo kao verska institucija, već kao ključni nosilac identiteta zajednice, često preuzimajući političke funkcije u situacijama gde država Srbija želi da zadrži distancu ili izbegne direktnu konfrontaciju. Za evropske institucije, SPC se pojavljuje kao „meki politički akter“ koji može ili doprineti stabilnosti, ili je potkopati. U trenucima tenzija, Crkva često preuzima funkciju glasnogovornika ugroženih, organizuje podršku, okuplja lokalne zajednice i pruža okvir za očuvanje tradicije. Kada zvaničnici SPC govore o ugroženosti Srba, te izjave se u hrvatskoj javnosti doživljavaju kao političke, bez obzira da li im je to namera ili ne. U atmosferi unapred pojačane sumnje, svaka poruka SPC lako se interpretira kao mešanje u unutrašnje političke poslove Hrvatske.

U kontekstu pristupnih pregovora Srbije sa EU, Hrvatska, kao članica sa pravom veta, redovno koristi argument „nedovoljnog suočavanja sa prošlošću“ kao jedan od osnovnih razloga za usporavanje otvaranja ili zatvaranja određenih poglavlja. Ključ za razumevanje celokupne dinamike nalazi se u kompleksu odnosa između Srpske pravoslavne crkve i Rimokatoličke crkve (posebno Vatikana), koji se u trenutku eskalacije incidenata u Hrvatskoj ponovo pretvara u važan politički faktor. Iako i SPC i Katolička crkva u Hrvatskoj imaju svoje istorijski oblikovane narative – što se poslednjih godina jasno videlo kroz ceremonijalne i simboličke poteze u vezi sa Alojzijem Stepincem ili kroz različite interpretacije istorijskih događaja – postoji i diplomatski nivo na kojem potezi Vatikana utiču na državne odnose Beograda i Zagreba, ali i na način na koji evropske institucije tumače kapacitete regiona za pomirenje i zaštitu manjina. U praksi, svako zaoštravanje retorike između dve crkve može dati dodatno gorivo hrvatskim političkim akterima da pred EU argumentuju „nedovršeno pomirenje“ na Zapadnom Balkanu, što u krajnjem ishodu može poslužiti kao alat za blokiranje napretka Srbije u pregovorima o pristupanju Uniji.

S druge strane, svaki gest približavanja – zajednička saopštenja, susreti episkopa i biskupa, jasne antinacionalističke poruke – ima potencijal da smanji tenzije u javnom prostoru i pojača pozitivan stav Brisela o regionalnoj stabilnosti. Kada SPC i Vatikan zajednički šalju poruke mira, kao što je bilo tokom ranijih ekumenskih susreta i poruka pape Franje posvećenih Balkanu, to direktno utiče na mehanizme poverenja između Beograda i Zagreba, ali i na spremnost institucija EU da prihvate narativ o regionalnom pomirenju. U aktuelnom trenutku, kada su novembarski napadi na Srbe u Splitu, Zagrebu i Rijeci otvorili pitanje sistemske zaštite manjina, svaki signal iz SPC i Vatikana dobija težinu koja prevazilazi crkvene okvire: on postaje indikator političke volje za dijalogom i ispit sposobnosti Srbije i Hrvatske da prevaziđu istorijske narative u korist evropskog puta.  Ovakva vrsta balansiranja je razlog što se u Briselu često tumači da verski dijalog na Balkanu nije samo teološki, nego i politički dosije.

Sledeći talas proširenja EU: stare teme s novom težinom (ili realpolitika)

Pretnje mogućim hrvatskim vetom na otvaranje novih poglavlja u pregovorima Srbije sa EU ponovo su se vratile u politički vokabular Zagreba. Kao obrazloženje koriste se različite teme: procesuiranje ratnih zločina, nestala lica, tretman hrvatske manjine u Srbiji – ali se u pozadini sve češće pominje i stanje prava Srba u Hrvatskoj u kontekstu „međusobne reciprocitetne odgovornosti“.

Pitanja iz ratova devedesetih se redovno reaktualizuju kako bi se potvrdilo „ko je ko“ u političkom establišmentu. Tako se iz Hrvatske mogu čuti pozivi pomirenja ukoliko Srbija plati ratnu odštetu od 50 milijardi evra, kojom bi bila finansirana izgradnja Veteranskog centra u Osijeku. Hrvatski ministar odbrane Ivan Anušić izjavio je da će Hrvatska i dalje insistirati da od Srbije dobije podatke o nestalim licima, a ako Beograd nastavi to da odbija, moguće je i da Hrvatska blokira evropski put Srbije – kao što je nakratko to i uradila 2016. godine. Krajem prošle godine, Hrvatska je obustavila Crnoj Gori zatvaranje pregovaračkog poglavlja koje se tiče spoljne, bezbednosne i odbrambene politike, iako je prethodno zatražila rešavanje nekoliko otvorenih pitanja koja narušavaju odnos dve države. Tako je Hrvatska prekršila izjavu koju je hrvatski Sabor usvojio 2013. godine, pre sopstvenog ulaska u EU i kojom se obavezao da neće blokirati druge države bivše SFRJ prilikom ulaska u Uniju.

S obzirom da se EU priprema za sledeći talas proširenja, Hrvatska vrlo dobro zna da je trenutak idealan da otvori sve stavke koje smatra nerešenim – poput tri ključna zahteva: rešavanja pitanja nestalih, razgraničenja na Dunavu i ukidanja domaće nadležnosti Srbije za ratne zločine – i da će, kao i mnoge države pre nje, iskoristiti institucionalni okvir EU da dobije ono što traži. Slično je i Slovenija iskoristila svoj status da insistira na rešavanju pitanja granice, posebno u Piranskom zalivu, kao uslov za nastavak pregovora Hrvatske sa EU. Potpisani sporazum iz 2009. godine, delimično na štetu Hrvatske, dao je mogućnost da ona postane član EU 2013. godine.

Takođe, ako Hrvatska proceni da SPC ima prevelik uticaj na srpsku zajednicu u Hrvatskoj, ili da Beograd koristi pitanja manjina kao politički alat, to lako može postati povod za nove blokade u Briselu. Istovremeno, napadi na Srbe pokazuju da Hrvatska sama ne rešava probleme zaštite manjine u potpunosti, ali u evropskim institucijama politička percepcija često ima veću težinu od pravne formalnosti. Krajnji rezultat toga je začarani krug u kojem se srpska manjina koristi kao argument i za napredak i za blokadu procesa – u zavisnosti kome to trenutno odgovara.

Ispit evropskih vrednosti

Naposletku, položaj Srba u Hrvatskoj postaje više od nacionalnog pitanja: on postaje evropsko pitanje i ispit sposobnosti Unije da istovremeno od svojih članica zahteva poštovanje prava manjina i vodi realističnu, principijelnu politiku proširenja. Na tom ispitu, i Zagreb i Beograd – ali i Brisel – tek treba da pokažu da li su spremni da zaštitu prava pretvore iz deklarativne obaveze u stvarnu političku praksu. Drugim rečima: u trenutku međunarodnih kompromisa i pregovora, unutrašnji problemi u Hrvatskoj transformišu se u pitanje evropske politike i geostrateške dinamike u regionu, a Brisel to doživljava kao destabilizujući signal – posebno u trenutku kada Unija pokušava da povrati kredibilitet u regionu Zapadnog Balkana.

Autor: Aleksa Jadžić