Tri decenije EFTA proširenja – Austija, Švedska i Finska

foto: James Hardy

Ulaskom u 2025. godinu zaokružen je period tri decenije od proširenja Evropske unije iz 1995. kada su Austrija, Švedska i Finska postale punopravne članice. Tri države koje su prethodno bile unutar Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu (EFTA) održale su referendume o pristupanju EU tokom 1994. godine u specifičnom istorijskom i geopolitičkom periodu transformacije Evrope. Naime, prva je zahtjev za pristupanje podnijela Austrija 1989. godine, dok su Švedska i Finska uslijedile početkom 90-ih. Do danas ova tri pristupna procesa nose oznaku prvih i najbržih u posthladnoratovskom dobu.

Pored geopolitičkih, razlozi pristupanja navedenih zemalja EU u datoj epohi sežu i u sferu ekonomije. Transformacije evropskih zajednica u Evropsku uniju kroz Sporazum iz Mastrihta potpisan 1992, kao i prethodno uspostavljanje jedinstvenog evropskog tržišta, nagnali su tri zemlje u smjeru pristupanja EU uprkos skeptičnom javnom mnjenju, naročito u nordijskim zemljama. Zajedničku osobinu sve tri zemlje predstavljao je status neutralnosti koji bi bio doveden u pitanje članstvom u EU-12 i prihvatanjem Zajedničke spoljne i bezbjednosne politike. Specifičnim odbredbama i prilagođavanjem definicije neutralnosti koja se odnosi na izuzetak učešća u vojnim misijama otklonjena je ova prepreka na putu ove tri zemlje ka EU. Proširenje je potvrdilo i da status države članice u NATO-u ne predstavlja korelaciju sa članstvom u EU čime su se sve tri zemlje pridružile Irskoj kao nečlanici NATO-a u strukturi EU. Teritorijalno proširenje EU na područje Austrije učvrstilo je buduća djelovanje EU u kontekstu proširenja na Centralnu Evropu i Jugoistočnu Evropu. Istovremeno proširenje na područje nordijskih zemalja, prvenstveno Finske, po prvi put dovelo je do uspostavljanja granične linije između EU i Rusije te proširilo fokus EU na oblast arktičkog pojasa.

Međutim, ni ovo proširenje nije proteklo na način na koji je prvobitno zamišljeno. Iako prvo posthladnoratovsko i najbrže proširenje od tada koje je uključivalo tri najrazvijenije države koje su se pridružile EU u posljednjih trideset godina, na kraju procesa uključivalo je tek tri od potencijalnih pet novih država članica. Za razlliku od Austrije u kojoj je javno mnjenje većinski bilo naklonjeno integracijama, atmosfera je bila značajno drugačija u nordijskim zemljama u kojim su se sukobljavala dva ekonomska modela – nordijski socijaldemokratski model i zapadnoevropski liberalni model kakav je odlikovao EU. Shodno tome, datumi održavanja pristupnih referenduma pratili su udjele podrške integracijama u javnom mnjenju, pa su tako dvije trećine Austrijanaca glasale za ulazak u EU, lagodna većina Finaca je pratila, kao i tek nešto više od polovine Šveđana. Međutim, referendum održan u Norveškoj, čiji su se pristupni procesi paralelno odvijali, pokazao je da građani ove zemlje ne žele u EU ni drugi put nakon što su odbacili članstvo na referendumu 1972. godine. Sličan ishod obilježio je proces i u „zemlji referenduma“ Švajcarskoj 1992. godine, pa su tako prvog dana 1995. tek tri nove države članice pristupile EU.

Pristup Švedske i Finske kreirao je nordijski blok unutar EU zajedno sa Danskom koja je u svojstvu države članice još od prvog proširenja 1973. godine. Nordijski blok osnažio je lijeve grupacije u Evropskom parlamentu, odnosno zagovaranje zelenih politika koje je tokom prethodne tri decenije postalo jedan od simbola EU. Takođe, nordijski blok značajno je uticalo na buduće proširenje EU na tri baltičke zemlje koje su još od ranih 90-ih imale sporazum o slobodnoj trgovini sa nordijskim zemljama. EU je po pristupanju Švedske i Finske zadržala ovaj sporazum računajući na skoro pristupanje baltičkih zemalja. Proširenje EU-12 na EU-15 označilo je prvo u nizu proširenja koja će uslijediti u narednih osamnaest godina što je uslovilo strukturne promjene poput izmjena Ugovora, prelaska na pravilo jednog komesara po državi članici, promjenu sistema glasanja itd. Ove promjene su u narednim godinama ustanovljene sporazumima iz Amsterdama i Nice.

Neki od najvidljivijih rezultata trodecenijskog statusa država članica u zemljama koje su pristupile 1995. ogledaju se u pozitivnim ekonomskim parametrima pri čemu su sve tri države za preko 50 odsto uvećale iznos BDP-a. Samo je Švedska za prvih petnest godina članstva udvostručila BDP koji je danas čak 85 odsto viši u odnosu na visinu BDP-a iz pretpristupnog perioda. Istovremeno je preko pola miliona studenata iz ovih zemalja učestvovalo u Erazmus programima, a od evropskih sredstava realizovani su značajni infrastrukturni projekti poput Eresundskog tunel-mosta koji povezuje južnu obalu Švedske sa Danskom.

Na tridesetu godišnjicu proširenja iz 1995. održan je sastanak premijera Austrije i Švedske koji su se usaglasili o saradnji na polju jačanja nadzora ilegalnih migracija što ilustrativno prikazuje okolnosti u kojima se obje zemlje danas nalaze.[1] Status neutralnosti ostao je samo u Beču s obzirom na posljedice rusko-ukrajinskog rata koje su motivisale rukovodstva dvije nordijske zemlje da apliciraju za članstvo u NATO-u što je okončano statusom članica 2024. godine. Nekada posmatrane kao zemlje simboli socijaldemokratskih politika u Evropi danas su predvođene koalicijama formiranim oko umjereno ili krajnje desnih partija. Tako je u Austriji krajnje desna FPO pobjednik minulih izbora koja će po svoj prilici dati novog austrijskog kancelara. Finci, krajnje desna partija u Finskoj, i Švedske demokrate, njihov pandan u ovoj zemlji, druge su najsnažnije partije koje čine dio vladajućih koalicija predvođenih umjereno desnim partijama.  

Kako god, sve tri zemlje ostaju pobornici proširenja EU razlikujući se po prioritetima koji ih na to motivišu. Prioritet Austrije usmjeren je na područje Zapadnog Balkana pri čemu je ova zemlja 2023. godine pokrenula inicijativu „Prijatelji Zapadnog Balkana“ kroz podršku postepenoj integraciji. U nordijskim zemljama blizina Rusije i aktuelni sukob u Ukrajini već su učinili da bezbjednost postane primarna tema, što je obje zemlje usmjerilo ka članstvu u NATO-u, pa se na tom fonu prati i pitanje budućih integracija.

 Autor: Marko Lončar