Parlamentarni izbori u Austriji: (Ne)opravdan strah i pirova pobeda?

foto: EC - Audiovisual Service

Odavno već izborni trijumfi partija sa krajnje desnice ne predstavljaju iznenađenja širom Evrope. Štaviše, ovakvi rezultati postali su nova realnost starog kontinenta, a poslije Italije, Holandije i Francuske, nizu se posljednjeg dana septembra pridružila i Austrija. Slobodari (FPO), kao partija čija se savremena stanovišta zasnivaju na remigraciji, proruskim stavovima i koketiranju s „Öxitom“, na minulim izborima zadobili su najveću podršku s udjelom od 28,5 odsto čime po prvi put izborni pobjednik parlamentarnih izbora nije niti jedna od dvije tradicionalne partije – socijaldemokrate (SPO) ili narodnjaci (OVP).

Iako istorijska, pobjeda FPO ne karakteriše se kao iznenađenje. Još od jeseni 2022. FPO neprekidno se nalazi na prvom mjestu u ispitivanjima javnog mnjenja, a na junskim izborima za Evropski parlament partija se prvi put na izborima nacionalnog nivoa našla na prvom mjestu. Trendu rasta popularnosti doprinijelo je zasićenje Austrijanaca vladom OVP-a, a na konto FPO-a svakako su išli i neobični događaji sa početka kampanje poput onog kada je Beč dospio u žižu globalne javnosti zbog otkazivanja koncerata Tejlor Svift usljed prijetnji Islamske države. Slobodarima popularnost je tako dodatno rasla, pa se u kampanji nisu libili ni senzacionalističkih poruka kakva je bila izjava lidera partije Herberta Kikla da će biti „narodni kancelar“ aludirajući na neslavnog sugrađanina iz prve polovine prošlog vijeka. Ishod se na kraju ogleda u izbornom trijumfu sa rekordnim udjelom glasova čime je FPO-u pripalo 57 mandata.

Tradicionalne partije narodnjaka i socijaldemokrata čiji korijeni sežu još u kraj 19. vijeka, a koje dominiraju političkom scenom od obnove nezavisnosti 1945. godine, ovog puta su se našle u novoj poziciji jer su po saopštenju rezultata zajedno gledale u leđa trećoj partiji. Narodnjaci su u različitim koalicijama neprekidno na vlasti još od 1987. godine, a dominantan dio ovog troipodecenijskog perioda proveli su u tzv. velikoj koaliciji sa SPO-om. Istinska moć OVP-a proteže se na niže nivoe uprave, pa tako narodnjaci u ovom trenutku vrše izvršnu vlast u šest od ukupno devet saveznih država. Kakva je slika OVP-a u javnom mnjenju oslikava skandal iz posljednje sedmice izborne kampanje kada je na austrijskom javnom servisu politički komentator u emisiji uživo OVP nazvao Koza nostrom aludirajući na duboku državu kojom upravlja ova partija. Zbog ove situacije emisija je poslije decenija trajanja uklonjena sa javnog servisa. Kako god, OVP je u odnosu na parlamentarne izbore 2021. godine, iz kojih je izašao kao ubjedljiv pobjednik, izgubio 11 odsto podrške čime su osvojilli čak 20 mandata manje, odnosno 6 manje od FPO-a. Dodatni razlog za brigu može predstavljati pobjeda u tek četiri savezne države, isto onoliko koliko ih je ostvario i FPO.

Sa druge strane, SPO je u silaznoj putanji koja traje godinama unazad, što je potvrđeno istorijski negativnim rezultatom sa tek 21 odsto osvojenih glasova čime im za austrijske uslove pripada skroman broj od 41 mandata. Štaviše, socijaldemokrate su osvojile najveći broj glasova u samo jednoj od devet izbornih jedinica i to u prestonici kojom tradicionalno dominiraju. Ovakvi rezultati ilustrativan su prikaz sada već višedecenijskog trenda slabljenja tradicionalnih partija koje su još 1980-ih zajedno osvajale preko 90 odsto, dok je njihov zajednički udio sada ispod polovine ukupnog broja glasova. Pored pomenute tri partije, poslanike u parlamentu još će imati liberalna partija NEOS sa 9 odsto ukupnog broja glasova, kao i Zeleni koji su takođe podbacili s obzirom na to da su kao dio vladajuće koalicije sa OVP-om u proteklom periodu osvojili tek 8 odsto glasova i čak 10 mandata manje.

Iako u jeku najveće podrške i trenda rasta krajnje desnih partija, pobjeda FPO-a mogla bi biti pirova. Praksa političkog sistema Austrije nalaže da predsjednik države dodijeli mandat lideru pobjedničke partije za sastav nove vlade. Međutim, upitno je hoće li se to i dogoditi u okolnostima u kojima Aleksander fon Belen, predsjednik države i nekadašnji lider Zelenih, ističe da nema smisla povjeriti mandat Herbertu Kiklu čija partija otvoreno propagira antievropske i antimigrantske stavove. Uprkos tome, početkom oktobra Kikl je prvi stigao na prijem u predsjedničkoj palati, a nakon njega Fon Belen je u narednim danim razgovarao i sa predsjednicima preostale četiri parlamentarne partije. Zanimljiv je stav aktulenog kancelara i predsjednika OVP-a Karla Nehamera koji je istakao da se zalaže za nastavak dosadašnje praksa da priliku za sastav nove vlade dobije predsjednik pobjedničke partije. Međutim, Nehamer je istovremeno svjestan da FPO ne raspolaže gotovo nikakvim koalicionim potencijalom te da će se on prije ili kasnije naći u ulozi tzv. kingmakera. Podlogu za ovakvo vođenje politike OVP nalazi u činjenici da je nezaobilazna partija i u narednoj vladi te da će Nehamer odlučivati hoće li još jednom ukazati povjerenje FPO-u.

Prethodno, FPO je u tri prilike bio dio vlasti u Austriji. Prvi put u drastično drugačijim okolnostima davne 1983. godine kao mlađi partner SPO-u. Slobodari su tada bili partija liberalne orijentacije sa ciljem da se ustoliči kao pandan njemačkom FDP-u, pa je tako od 1978. godine bila učlanjena i u Liberalnu internacionalu. Ideološki preokret FPO-a uslijedio je krajem 1980-ih dolaskom Jerga Hajdera na čelo partije poslije impresivnih rezultata i preuzimanja vlasti u najjužnijoj austrijskoj pokrajini Karantaniji. Partijska platforma od tada bazira se na austrijskom nacionalizmu, antimigrantskim sentimentima i dihotomiji „mi protiv drugih“, dok slogan „Austrija prije svega“ iz referendumske kampanje o statusu migranata iz 1993. godine simboličan je pokazatelj avangarda koju FPO predstavlja na krajnjoj desnici na globalnom nivou.

Narodnjaci su dva puta formirali koaliciju sa preobraženim FPO-om, i to 2000. godine kada je prvi put u Evropi partija krajnje desnice došla na vlast usljed čega su sve države članice Unije prekinule bilateralne odnose s Austrijom. Drugi slučaj seže u 2017. godinu kada je nakon godinu i po koalicione saradnje ista prekinuta nakon što je u javnost isplivala afera Ibica, odnosno snimak nuđenja mita navodnoj nećakinji ruskog oligarha, u kojoj je učestvovao sam vrh FPO-a predvođen tadašnjim predsjednikom Hajnc-Kristijanom Štraheom.  Ono što bi ovog puta bilo drugačije jeste raspored snaga koji bi po prvi put barem u teoriji išao u prilog FPO-u, pa bi tako OVP u ovoj koaliciji debitovao u ulozi mlađeg partnera. Teoriju na stranu, koalicioni potencijal OVP-u daje nesrazmjerno veću moć te Nehamer u izjavama nagovještava „holandski scenario“ po kome bi eventualno prihvatio koaliciju sa FPO-om po OVP-om pravilima po kojima ne bi bilo mjesta u izvršnoj vlasti za Herberta Kikla.

Alternativa ovoj opciji jeste politika sanitarnog kordona, odnosno široka koalicija kako bi se izbjegla krajnje desničarska partija u vlasti. U ovakvoj vladi, pored OVP-a našao bi se SPO, ali i neka od manjih stranaka poput NEOS-a ili Zelenih, što bi bez trećeg partnera predstavljalo rizičan potez s obzirom na to da ove dvije partije zajedno imaju 92 od ukupno 183 poslanika, odnosno tek jednog poslanika više u potencijalnoj parlamentarnoj većini. Javno mnjenje prema posljednjim pokazateljima najviše povjerenja ima u stvaranje koalicije OVP-FPO i ovo bi moglo predstavljati dodatni adut u rukavu kako FPO-u da se vrati u vlast tako i OVP-u da FPO-u pruži još jednu šansu.

Dok se čeka rasplet postizborne situacije u Austriji, iz Brisela dopire glasna tišina povodom aktuelnih dešavanja u Beču. Izvjesno je da u ma kom scenariju reakcija neće biti ni približna onoj sa prelaza milenijuma, ali isto tako i to da je krajnja desnica postala ne samo trend i sve više mejnstrim nego i da je EU razvila svojevrsnu otpornost na ovakve ishode u državama članicama. Pitanje koje ostaje otvoreno jeste do kada.

Autor: Marko Lončar, Centar za političke i društvene studije Banja Luka