foto: Petar Milošević

*Srpska pravoslavna politika je naziv feljtona dopisnika portala Alekse Jadžića koji ima za cilj da u četiri nastavka približi uticaj Srpske pravoslavne crkve na oblikovanje unutrašnje i spoljne politike Vlade republike Srbije.

Ako su litije u Crnoj Gori 2020. i 2021. godine bile duhovne demonstracije, studentske blokade koje potresaju Srbiju 2024. i 2025. postaju tiha povorka savesti. Litije su se oslanjale na duhovni autoritet, studenti na etičku obavezu – obe strane pozivaju na odgovornost, pravdu i istinu. Iako razdvojeni vremenom, prostorom i okidačem, oba talasa građanske mobilizacije pokazuju istu duboku tenziju: krizu poverenja između naroda i države. I dok je Srpska pravoslavna crkva (SPC) u Crnoj Gori bila epicentar otpora, u Srbiji njena pozicija ostaje neodređena, a povremene „inicijative“ deluju više kao regulator nego kao autentični pokretač društvene energije.

SPC između dve paradigme

Studentske blokade u Beogradu, Kragujevcu i ostalim gradovima Srbije koje traju mesecima pokrenute su nakon tragedije u Novom Sadu, ali su ubrzo prerasle u širi pokret protiv sistemske nepravde, korupcije i institucionalne neodgovornosti. Svakodnevne blokade puteva, univerziteta i drugih institucija, organizovane su decentralizovano, bez jasnog lidera – ali sa jasnom porukom: Dosta je. U tom kontekstu, pitanje uloge SPC u demonstracijama postaje ključno – da li deluje kao moralni akcelerator koji podstiče demokratizaciju ili kao konzervator koji kao treća strana pomiriteljski deluje na podeljeni narod?

Prema nekim mišljenjima reakcija Crkve bila je parcijalna: dok neki sveštenici smatraju da studenti „žive u ‘paralelnim univerzumima’“, drugi, poput vladike Grigorija i jereja Stevana Jovanovića tvrde da „patrijarh i Crkva stoje uz narod“. Izjava jereja Stevana Jovanovića deluje kao pokušaj da se amortizuje oštar ton prethodnih poruka: „Kao sveštenik sam uzdržan u pogledu protesta, kao građanin sam za. Što se tiče zahteva, za to sam apsolutno, i kao sveštenik i kao građanin. To je moj lični stav, a ne Crkve.“

Međutim, izostanak konsekventne linije podrške ukazuje na pokušaj SPC da izbegne dublje uključivanje u društvenu dinamiku koja bi mogla izazvati otvoreni sukob s državom. To nam pokazuju studenti Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu koji su, iako se SPC zvanično nije izjasnila o podršci blokadama, naglasili da su dobili podršku u neformalnim kontaktima, što im je dalo vetar u leđa za nastavak demonstracija.

Takođe, tokom Vidovdanskog protesta, studenti su, birajući datum sa važnim istorijskim i verskim značenjem, oslonili svoju poruku na simboliku zajedništva i istrajnosti koju Vidovdan nosi u srpskoj tradiciji – čime su blokade pokazale složenu spregu religijskog i građanskog otpora. Iako SPC nije direktno učestvovala u organizaciji okupljanja, njen značaj bio je prisutan kroz miran ton demonstracija i poruke koje su naglašavale verski i nacionalni identitet, solidarnost i nenasilno zalaganje za promene. Time je SPC, i bez formalnog angažmana, ostala duhovna tačka oslonca koja podseća na viševekovnu tradiciju da bude uz svoj narod u trenucima kada se traže jedinstvo i dostojanstvo.

Regionalna perspektiva: duhovni apel kao društveni ventil

Crkveni impulsi, poput poziva više vladika da se „ne ostaje mirno po strani“ i da se ograde od dehumanizacije i govora mržnje prema studentima, predstavljaju moralnu korekciju u diskursu, ali i meko obrušavanje na društvene tenzije. S druge strane, Njegova svetost patrijarh srpski Porfirije je više puta naglasio da se SPC ne poistovećuje ni sa jednom stranom i da ostaje saborna za ceo narod.

Mitropoliti i episkopi nisu samo izrazili zabrinutost zbog napetosti, već jasno pozivaju građane na slogu i međusobno razumevanje, uprkos političkim izvorima blokada. Takav je postupak, u osnovi, dvoznačan: s jedne strane, odiše mirom i težnjom za nacionalnom homogenizacijom. S druge, može da posluži kao instrument smirivanja društvenih tenzija – pokušaj da se blokade uvrste u postojeći narativ stabilnosti, umesto da insistiraju na promeni. Dok jedan ton gradi zajedništvo, drugi funkcioniše kao amortizer konflikta.

Uprkos kritikama na račun forme, studenti zadržavaju pažnju javnosti, a broj podržavajućih glasova raste i u regionu. Otvorena pisma podrške stigla su iz više država, posebno iz Crne Gore, gde studenti prepoznaju duh sopstvene borbe iz 2020. i 2021. godine. I hrvatski studenti su javno izrazili solidarnost sa kolegama iz Srbije, ali pokušaji da se organizuju slične blokade unutar Hrvatske naišli su na otpor državnih organa, te su obeshrabreni zbog bezbednosnih i diplomatskih tenzija.

Na raskršću molitve i performansa – blokade kao litije?

Oba fenomena – litije u Crnoj Gori i studentske blokade u Srbiji – imaju zajedničke elemente: nenasilni su, mobilizuju široke slojeve društva i simboli su intenziteta dugog izdržavanja. Litije su, međutim, ideološki utemeljile jedinstvo unutar pravoslavlja, dok su studentske blokade pluralnije u pitanjima identiteta i zahteva, ujedinjujući verski i politički različite grupe. Obe borbe su produhvoljene – ali potiču sa različitih polova. U jednom slučaju Crkva predvodi narod koji se „ujedinio, i to ne kroz ideologiju“, kako su prenosili mediji. U drugom – Crkva selektivno podržava određene zahteve demonstranata.

Naime, litije u Crnoj Gori su predstavljale masovni odgovor na kontroverzni Zakon o slobodi veroispovesti. Iako je reč o duhovnim okupljanjima, one su brzo evoluirale u političku snagu koja je promenila vladajuću većinu. Tada su nudile jedinstvenu harmoniju vere i politike – simbol narodne volje i duhovne solidarnosti. U njima se ogleda kulturni kôd naroda: hiljade ljudi izlazi na ulice noseći ikone, pevajući duhovne pesme i hodajući u tišini, uz poruku da „ne daju svetinje“. Organizovane svakog četvrtka i nedelje, ove šetnje nisu imale političke parole, ali su imale političku težinu – poništenje zakona i konačan pad vlasti Mila Đukanovića.

Ulogu predvodnika imao je Mitropolijat crnogorsko-primorski, predvođen blaženopočivšim mitropolitom Amfilohijem, čiji su govori često nosili balans između teološke retorike i političke poruke. Litije su predstavljale snažan, jedinstven građanski duh, zasićen verskim i nacionalnim nabojem odbrane identiteta, dok studentske blokade promovišu institucionalnu odgovornost, zahtev izmene sistema i demokratiju, uz kreativne, a ponekad i bizarne oblike izraza. Specifičnost blokada je u njihovoj vizuelnoj slojevitosti. Studenti ne nose samo ikone, već politički motivisane transparente. Simbolika je postmoderna, povremeno groteskna, ali duboko artikulisana.

Uloga u pregovorima sa EU: poglavlja 23 i 24

Kada Srbija napreduje kroz pregovaračka poglavlja, uključujući i ona koja se odnose na manjinska prava i slobodu veroispovesti, crkveni apeli imaju dvosmeran efekat. S jedne strane, pozivi na poštovanje različitosti i dijaloga mogu stimulisati klimu tolerancije – korisnu u kontekstu evrointegracije jer EU evidentno traži transparentnost i inkluzivnost religijskih zajednica, kao i sekularnu političku kulturu. Ako se ispita evrointegracija kroz socijalni ugao, vidimo da institucionalna neutralnost i autonomija religijskih zajednica doprinose verifikaciji demokratske višestranačke kulture. Sa druge strane, ukoliko se apeli koriste kao instrument homogenizacije, mogu privremeno skrenuti pažnju sa institucionalnih reformi.

Crkveni pozivi za nacionalno jedinstvo u trenutku društvenih nemira nisu nužno samo politički manevar ni prisila homogenosti. Oni mogu nositi pastoralnu dimenziju, težnju da se sačuva društveni mir i dostojanstvo mladih. Ipak, istorijsko sećanje na litije u Crnoj Gori jasno pokazuje da religija i identitet vrlo lako postaju kanali za populističku mobilizaciju i političku instrumentalizaciju čega SPC treba da se čuva u ovom trenutku.

Nasuprot tome, studentski pokret u Srbiji (i u regionu) deluje kao emancipatorni, građanski glas – nadnacionalan, inkluzivan, pokretački. Ako crkveni apeli aktuelizuju vrednosti tolerancije, mira i dijaloga, mogu se uklopiti u evropsku agendu otvorenog društva. Ali ako se okrenu identitetskim težnjama, mogu paradoksalno odvući fokus od reformi i odvraćanja poverenja u demokratske institucije.

Autor: Aleksa Jadžić